Büyük Ünlü Uyumu / Kalınlık-İncelik Uyumu Konu Anlatımı

Türkçede 8 tane ünlü harfin 4 tanesi kalın, 4 tanesi ince ünlüdür. Büyük ünlü uyumu bir kelimedeki ünlü harflerin ince veya kalın olmasıyla ilgilidir.

Kalın Ünlüler: a, ı, o, u

İnce Ünlüler: e, i ,ö, ü

Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü varsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalı; ilk hecede ince ünlü varsa diğer hecelerde de ince ünlü bulunmalıdır. Bu kurala büyük ünlü uyumu veya kalınlık-incelik uyumu denir.

Örnek(ler)

» Türkçemiz	→	Türk	-çe	-miz
		↓ ince	↓ ince	↓ ince

» vatanım	→	va	-ta	-nım
		↓ kalın	↓ kalın	↓ kalın

Yukarıdaki sözcükler büyük ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü “Türkçemiz” sözcüğünde ince ünlülerden sonra ince ünlüler, “vatanım” sözcüğünde ise kalın ünlülerden sonra kalın ünlüler gelmiştir.

» tiyatro	→	ti	-yat	-ro
		↓ ince	↓ kalın	↓ kalın

» kalemlik	→	ka	-lem	-lik
		↓ kalın	↓ ince	↓ ince

Yukarıdaki sözcükler ise büyük ünlü uyumuna uymaz; çünkü ince ünlülerle kalın ünlüler bir arada kullanılmıştır.

> Tek heceli ve birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Örnek(ler)

» Başaksehir ve Beylikdüzü yeni kurulan ilçelerdendir.

» Yeryüzünde birçok canlı yaşar.
Yukarıdaki altı çizili kelimeler birleşik kelime olduğu için bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

» Bu beldenin sokakları her zaman temizdir.
Yukarıdaki altı çizili kelimeler tek heceli olduğu için bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

> Türkçede ekler genellikle büyük ünlü uyumuna uyar. Çünkü eklerin ünlülere göre değişik kullanımları vardır. Örneğin “-den” eki “ev” sözcüğüne eklendiği zaman “evden” olur; “yol” sözcüğüne eklendikten sonra “yoldan” olur.

Ancak “-ki, -ken, -leyin, -yor, -(ı)mtırak, -daş, -gil” ekleri bir kelimeye eklendiğinde değişime uğramaz, bu yüzden büyük ünlü uyumuna bazen uyar, bazen uymaz.

EK	UYMAZ	UYAR
-ki	sokaktaki	dildeki
-ken	alırken	gelirken
-leyin	sabahleyin	geceleyin
-yor	geliyor	konuşuyor
-(ı)mtırak	yeşilimtırak	sarımtırak
-daş	meslektaş	vatandaş
-gil	halamgil	dedemgil