Sözcük Türleri

Tamlamalar (İsim Tamlaması – Sıfat Tamlaması)

Bir ismin benzerlerinden ayırt edilebilmesi için başka bir isim, zamir veya sıfatla anlam ilişkisi kurarak oluşturduğu söz öbeğine tamlama denir.

Tamlamalar bir söz öbeğidir ve en az iki kelimeden oluşur, tek sözcüklü tamlama olmaz.

 >  Tamlamalarda iki öge vardır: tamlayan ve tamlanan. Tamlamada belirtilen, açıklanan isme tamlanan denir. Tamlananı belirten, açıklayan sözcüklere de tamlayan denir.

Örnek(ler)
» televizyonun  kumandası
      tamlayan      tamlanan

Tamlamalar, sıfat tamlaması ve isim tamlaması olmak üzere iki ana başlıkta incelenir:
Tamlamalar-Kavram-Haritasi

1. Sıfat Tamlamaları

Bir ismin rengi, şekli, durumu, sayısı gibi özelliklerini belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatların, isimlerin önüne gelerek onlarla oluşturdukları söz öbeklerine sıfat tamlaması denir.

Sıfatlar her zaman isimlerden önce gelir. Dolayısıyla sıfat tamlamalarında tamlanan isim, tamlayan ise sıfattır.

Örnek(ler)
» kırmızıelbise
sıfatisim
(tamlayan)(tamlanan)
» çalışkanöğrenci
sıfatisim
(tamlayan)(tamlanan)

Yukarıdaki örneklerde “kırmızı” sözcüğü, “elbise” adını; “çalışkan” sözcüğü de “öğrenci” adını nitelik yönüyle anlamca bütünleyerek bir söz grubu kurmuş ve sıfat tamlaması oluşturmuştur.

» Caddeler rengarenk ışıklarla süslenmişti.
» Sınavdan sadece birkaç öğrenci geçebildi.
» Bu evde güzel günler geçirdim.
Yukarıdaki cümlelerde koyu renkli kalın harflerle yazılmış söz öbekleri sıfat tamlamasıdır.

 

 NOT  Sıfat tamlamalarında, tamlanana (isme) sorduğumuz “nasıl, hangi, kaç, kaçıncı?” sorularıyla tamlayanı (sıfatı) bulabiliriz.

TAMLAYAN
(SIFAT)
TAMLANAN
(İSİM)
» iyiinsannasıl insan? → iyi
» acılıyüreknasıl yürek? → acılı
» oarabahangi araba? → o
» on beşelmakaç elma? → on beş
» onuncuyüzyılkaçıncı yüzyıl? → onuncu

 

 NOT  Sıfat tamlamalarında, tamlayan da tamlanan da birden çok sözcükten oluşabilir.

Örnek(ler)
TAMLAYANTAMLANAN
» kalın birkitap
sıfatsıfatisim
TAMLAYANTAMLANAN
» eskievler,dükkânlar
sıfatisimisim

» Kitapta güzel öyküler ve şiirler var.
» Bu beyaz gömlek sana çok yakışıyor.
Yukarıdaki cümlelerde kırmızı renkli kalın harflerle yazılmış kelimeler tamlayan (sıfat), yeşil renkli kalın harflerle yazılmış kelimeler ise tamlanan (isim) görevindedir.

 

2. İsim Tamlamaları

Bir ismin aitlik ilgisi yönünden daha belirgin hâle gelmesi için başka bir isim tarafından tamamlanmasıyla oluşan isim grubuna isim tamlaması denir. İsim tamlamaları da tıpkı sıfat tamlamaları gibi tamlayan ve tamlanandan oluşur.

Örnek(ler)
» düğmegömleğindüğmesi
    isimisimisim
(tamlayan)(tamlanan)

Yukarıdaki örnekte “düğme” isminin önüne gelen “gömlek” ismi o düğmenin kime veya neye ait olduğunu göstererek daha belirgin hale gelmesini sağlamış ve isim tamlaması oluşturmuştur. Bu tamlamada “gömleğin”sözcüğü tamlayan, “düğmesi” sözcüğü ise tamlanan görevindedir.

 

 >  İsim tamlamalarında tamlayan, ilgi eklerini; tamlanan ise iyelik (aitlik) eklerini alır.

Tamlayan ekleri (ilgi ekleri): -ın /-in /-un /-ün, -(n)ın /-(n)in /-(n)un /-(n)ün, -im
Tamlanan ekleri (iyelik ekleri): -ı /-i /-u /-ü, -(s)ı /-(s)i /-(s)u /-(s)ü, -im, -in

Örnek(ler)
» telefonun ekranı
Bu örnekte “telefon” ve “ekran” sözcükleri birer isimdir. “Telefon” ismi, “-un” tamlayan ekini; “ekran” ismi ise “-ı” tamlanan ekini alarak isim tamlaması oluşturmuşlardır. 

 

 >  İsim tamlamaları belirtili, belirtisiz ve zincirleme isim tamlamaları olmak üzere üçe ayrılır:

2.1. Belirtili İsim Tamlaması

Tamlayanın ilgi eki, tamlananın da iyelik eki aldığı tamlamalardır. Bu tamlamalarda belirgin bir aitlik anlamı vardır, tamlananın tamlayana ait olduğu belirtilir.

Belirtili isim tamlaması ⇒ tamlayan + ilgi eki | tamlanan + iyelik eki

Örnek(ler)
» uçağın motoru
Bu örnekte “uçak” sözcüğü tamlayan (ilgi) eki ve “motor” sözcüğü de tamlanan (iyelik) ekini alarak isim tamlaması oluşturmuştur. İsim tamlamasını oluşturan iki kelime de ek aldığı için bu tamlama, belirtili isim tamlamasıdır.

TAMLAYANTAMLANAN
okulunmüdürü
Ali’nindefteri
benimkalemim
bilgisayarınkablosu
öğrencilerinbirkaçı

 

 NOT  Belirtili isim tamlamalarında, tamlanana sorduğumuz “kimin, neyin?” sorularıyla tamlayanı bulabiliriz.

TAMLAYANTAMLANAN
» kapınınkoluneyin kolu? → kapının
» Osman’ınoğlukimin oğlu? → Osman’ın
» benimhikâyemkimin hikâyesi → benim

 

 >  Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir.

Örnek(ler)
» Hiç kesilmedi uğultusu rüzgârın.
cümlesinde “rüzgârın uğultusu” belirtili isim tamlamasıdır. Fakat bu cümlede tamlayan ile tamlanan yer değiştirmiş ve tamlanan tamlayanın önünde yer almıştır.

» Gözleri bir şiir gibiydi onun. → onun gözleri

 

 >  Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına başka türden sözcükler girebilir.

Örnek(ler)
» Ahmet’in mavi gömleği yeniymiş.
cümlesinde “Ahmet’in gömleği” belirtili isim tamlamasıdır. Bu tamlamanın arasına sıfat olan “mavi” sözcüğü girmiştir.

» Gazetenin ilk sayfası koparılmış.
» Takımın en yaşlı oyuncusu sakatlandı.

 

 NOT  Belirtili isim tamlamalarında, tamlayan da tamlanan da birden çok sözcükten oluşabilir.

Örnek(ler)
TAMLAYANTAMLANAN
» anneninbabanınsevgisi
isimisimisim
TAMLAYANTAMLANAN
» hastanınadı,soyadı
isimisimisim

» Yazarın öyküleri ve şiirleri çok başarılı.
» Evin ve arabanın vergisi henüz ödenmedi.
Yukarıdaki cümlelerde kırmızı renkli kalın harflerle yazılmış kelimeler tamlayan, yeşil renkli kalın harflerle yazılmış kelimeler ise tamlanan görevindedir.

 

2.2. Belirtisiz İsim Tamlaması

Tamlayanın ek almadığı, sadece tamlananın ek aldığı tamlamalardır.

Belirtisiz isim tamlaması ⇒ tamlayan | tamlanan + iyelik eki

Örnek(ler)
» erik ağacı
Bu örnekte “erik” sözcüğü tamlayan, “ağaç” sözcüğü ise tamlanandır. Bu isim tamlamasında tamlayan olan “erik” sözcüğü herhangi bir tamlayan ekini almamıştır, tamlanan olan “ağaç” sözcüğü ise “-ı” tamlanan ekini almıştır. İsim tamlamasını oluşturan iki kelimeden sadece biri ek aldığı için bu tamlama, belirtisiz isim tamlamasıdır.

TAMLAYANTAMLANAN
okulmüdürü
Türkçedefteri
öğrencisayı
elektrikkablosu
sokaklamba
tarihöğretmeni
İstanbulBoğazı
TürkiyeCumhuriyeti
aşkacı

 

 UYARI  Belirtisiz isim tamlamalarında, tamlayan ile tamlanan yer değiştiremez ve tamlayan ile tamlanan arasına başka sözcük giremez.

 

2.3. Zincirleme İsim Tamlaması

İkiden fazla ismin birbirine bağlandığı isim tamlamalarıdır. Zincirleme isim tamlaması ayrı bir tamlama çeşidi değildir. Bu tamlamada tamlayan ya da tamlanan veya her ikisi de kendi içinde başka bir isim tamlaması oluşturur.

Örnek(ler)
TAMLAYANTAMLANAN
» Ahmet’inkalemininucu
belirtili isim tamlaması

Yukarıdaki örnekte tamlayan (Ahmet’in kalemi) kendi içinde belirtili isim tamlamasıdır. Bu tamlamaya “-nın” ilgi eki eklenmiş ve tamlama “ucu” tamlananına bağlanmıştır. Böylece iki tamlama iç içe girerek ve zincirleme isim tamlaması olmuştur.

 

TAMLAYANTAMLANAN
» sokaklambasınınışığı
belirtisiz isim tamlaması

Yukarıdaki zincirleme isim tamlamasında, tamlayan (sokak lambası) kendi içinde belirtisiz isim tamlamasıdır.

 

TAMLAYANTAMLANAN
» Ayşe’ninTürkçedefteri
belirtisiz isim tamlaması

Yukarıdaki zincirleme isim tamlamasında, tamlanan (Türkçe defteri) kendi içinde belirtisiz isim tamlamasıdır.

» Tiyatro salonunun kapısı kapalıydı.
» Deniz suyunun sıcaklığı artmış.

 

Takısız İsim Tamlaması

UYARI
Takısız isim tamlamaları halen üzerinde görüş birliğine varılamamış, tartışmalı bir konudur. Bazı dil bilimciler bu tür tamlamaları sıfat tamlaması olarak kabul etmektir. Bazıları ise isim tamlaması olarak kabul edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Ayrıntılı bilgiyi “Takısız Ad Tamlaması Sorunu” adlı makalede bulabilirsiniz.

Takısız isim tamlaması konusu 6. sınıf müfredatında bulunmamaktadır. Ancak gerek ortaokul gerekse liselere yönelik kaynaklarda ve sorularda karşılaşıldığı için “Takısız İsim Tamlamaları” konusundaki genel görüşe yer veriyoruz.

Tamlayanın ve tamlananın hiçbir tamlama eki almadığı isim tamlamalarıdır.

Takısız isim tamlamaları, ya tamlananın “ne(y)den yapıldığını” (hammaddesini) ya da benzerlik ilgisi kurarak tamlananın “neye benzediğini” belirtir.

Örnek(ler)
» gümüş yüzük
tamlamasında iki sözcük de tamlama eki almamıştır ve bu tamlamadaki “gümüş” sözcüğü yüzüğün neyden yapıldığını (hammaddesini) belirtmektedir. Bu yüzden bu tamlama takısız isim tamlamasıdır.

TAMLAYANTAMLANAN
altınkafes
camkavanoz
çeliktencere
derimont
ketenpantolon

 

» taş kalp
tamlamasında iki sözcük de tamlama eki almamıştır ve bu tamlamadaki “taş” sözcüğü kalbin neye benzediğini belirtmektedir, yani kalp, taşa benzetilmektedir. Bu yüzden bu tamlama takısız isim tamlamasıdır.

TAMLAYANTAMLANAN
altınsaç
demiryumruk
çelikirade
denizgöz
incidiş